Όλοι ξέρομε ανθρώπους επιτυχημένους. Θεωρούμε ότι πέτυχαν διότι ήταν τυχεροί. Ή διότι γεννήθηκαν με ταλέντα. Ή ότι, πάλεψαν στη ζωή τους. Συνήθως είναι όλα αυτά. Για την τύχη δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτα. Ο Αισχύλος πολέμησε στη Σαλαμίνα και ήθελε αυτό να γραφτεί στον τάφο του. Ήταν ο πρώτος μεγάλος τραγωδός. Πέθανε όμως όταν ένας αετός που πετούσε έχοντας αρπάξει μια χελώνα και αυτή ξέφυγε από τα νύχια του και έπεσε πάνω στο κεφάλι του άτυχου σπουδαίου. Για τα δύο άλλα όμως τι κυρίως ισχύει; Είναι τα φυσικά χαρακτηριστικά με τα οποία γεννήθηκε κάποιος ή τα επίκτητα, που απέκτησε από το περιβάλλον του;
Ανάμεσα στις δύο αυτές δυνατότητες υπάρχει μια διαμάχη που, όχι σπάνια, παίρνει πολιτικούς χαρακτήρες. Πολιτείες που στηρίχτηκαν στη φυλετική υπεροχή κάποιων ανθρώπων, όπως ήταν η ναζιστική Γερμανία, υποστήριξαν την κληρονομικότητα των ανθρώπινων ιδιοτήτων. Κοινωνίες που βασίστηκαν σε μια επανάσταση πίστευαν πως με την αλλαγή του πολιτικού περιβάλλοντος θα άλλαζαν και οι άνθρωποι. Τέτοιες ήταν π.χ. η Γαλλία και η Σοβιετική Ένωση μετά την επανάσταση. Επιστημονικές εργασίες σε ολοκληρωτικά καθεστώτα δεν μπορούσαν να δημοσιευθούν αν ήταν αντίθετες με την πολιτικά επικρατούσα "ορθή" τοποθέτηση.
Ως σήμερα, με όλες τις επιστημονικές προόδους που έχουν συντελεστεί, δεν ξέρω τι είναι το πιο σημαντικό. Ξέρομε πια πέρα από κάθε αμφισβήτηση ότι τα σχέδια της κατασκευής μας σε κυτταρικό επίπεδο είναι προδιαγεγραμμένα σε ειδικά μόρια, το DNA, που βρίσκονται στον πυρήνα των κυττάρων μας. Είναι σαν τα αρχιτεκτονικά σχέδια του σπιτιού μου που χτίζω και προδιαγράφουν, ως ένα βαθμό, τον τρόπο που ζω. Αυτά δεν αλλάζουν παρά μόνο με βίαιες επεμβάσεις, όπως μια κατάλληλη ακτινοβολία. Αλλά και στο πρωτόπλασμα υπάρχουν φορείς που διαμορφώνονται από το περιβάλλον και μπορούν να μεταφέρονται στις ερχόμενες γενιές. Τέτοιες είναι π.χ. η αντοχή που αποκτούν τα μικρόβια στα αντιβιοτικά. Σε επίπεδο ανθρώπινο, γεννιόμαστε με κάποιες ικανότητες, που πολύ σημαντικές είναι ότι έχομε δυο χέρια και δυο πόδια και μπορούμε να σχηματίζουμε από το περιβάλλον μας εξαρτημένα αντανακλαστικά και μάλιστα δευτεροβάθμια, δηλαδή να μαθαίνουμε.
Μεγάλωσα σε μια οικογένεια καλλιεργημένη για την εποχή της και για το περιβάλλον που ζούσαν. Είχα, πίστευα, κάποια ταλέντα, να καταλαβαίνω τα μαθηματικά, να σχεδιάζω, να τραγουδώ κλπ. Ως σήμερα, δεν είμαι βέβαιος πόσο είχα πραγματικά τέτοια ταλέντα και γεννήθηκα μ΄ αυτά ή οι όποιες ικανότητές μου ήταν προϊόντα της παιδείας που πήρα από τους γονείς μου, τους δασκάλους, αλλά και τα γειτονόπουλα κλπ. Ως έφηβος, πήρα σοβαρά μαθήματα που με σόκαραν. Θα τα αφηγηθώ.
Μια βραδιά άκουγα στο τρίτο πρόγραμμα μαγεμένος το κονσέρτο για βιολί του Beethoven. Απέναντι στο δωμάτιό μου κοιμόταν η κοπελίτσα, περίπου συνομήλική μου, που ήταν οικιακή βοηθός στο σπίτι μας. Δεν είχε τελειώσει το δημοτικό σχολείο και τα μουσικά ακούσματα που είχε ήταν βασικά το μπουζούκι του Μάρκου Βαμβακάρη. Το πρωί της άλλης μέρας λοιπόν, μου είπε θαυμάζοντας: "Τι όμορφο βιολί ήταν αυτό που άκουγα χθες το βράδυ!". Καλά, ποιος την έμαθε να εκτιμά την πραγματικά εκλεκτή μουσική; Είχε την ευαισθησία αυτή μέσα της, από τότε που γεννήθηκε, χωρίς κανένας να της την εισαγάγει στην παιδεία που απουσίαζε παντελώς; Δεν το έμαθα ποτέ.
Όταν ήμουν στην προτελευταία τάξη του τότε Γυμνασίου (αντίστοιχου σύγχρονου Λυκείου) άλλαξε αιφνιδιαστικά ο νόμος. Ως τότε όποιος αποτύγχανε σε ως δύο μαθήματα, ξανάδινε εξετάσεις το Σεπτέμβριο. Εκείνη τη χρονιά λοιπόν, ξαφνικά, όποιος έμενε έστω και σ΄ ένα μάθημα, έμενε στην ίδια τάξη. Έτσι, η τάξη μου δέχθηκε, κάπως σαν παρείσακτους, 5-6 μαθητές που είχαν κάτω από τη βάση σε 1-2 μαθήματα. Συνηθισμένος να βρίσκομαι διαρκώς στις πρώτες θέσεις των συμμαθητών μου από άποψη βαθμών, τους έβλεπα κάπως σαν παρακατιανούς αυτούς που δεν μπόρεσαν όχι άριστα να πάρουν, αλλά και να περάσουν τη βάση. Κάποιος από αυτούς μου σύστησε να πάω να δω ένα κινηματογραφικό έργο. "Να πας απόψε, διότι, δεν έχει ακροατήριο, και το έργο θα αποσυρθεί". Πήγα με τον πατέρα μου (κινηματογράφος δεν επιτρεπόταν χωρίς συνοδό, ήταν ηθική προστασία των μαθητών). Ήταν το Show Boat, ένα από τα καλύτερα έργα που θυμάμαι. Απόρησα. Πώς αυτός ο άξεστος μαθητής είχε τόσο καλό αισθητήριο; Μου αποκαλύφθηκε. Για να αντεπεξέρχεται στις δαπάνες διαβίωσης (τότε η παιδεία δεν ήταν δωρεάν) δούλευε ως βοηθός ηλεκτρολόγου στον κινηματογράφο και έβλεπε πολλές ταινίες. Ναι, σ΄ αυτόν έπαιζε κύριο ρόλο η παιδεία που απέκτησε στον αγώνα για τη ζωή.
Ένας άλλος μαθητής, στην ίδια τάξη κι αυτός, ο Τάκης Π. Δενδρινός, είχε την αποκοτιά να καθίσει δίπλα μου. Σαν πρώτος μαθητής εγώ κρατούσα το απουσιολόγιο. Όταν το συμπλήρωσα, πριν το παραδώσω στον καθηγητή, μού ζήτησε να το δει. Ενοχλήθηκα. Καλά, θα μου κάνει Αυτός έλεγχο; "Τι το θέλεις;" "Θέλω να δω το γραφικό σου χαρακτήρα!" Τώρα τα είχα χαμένα. Δεν έλεγχε την τιμιότητά μου, που θα ήταν προσβλητικό, αλλά ένα χαρακτηριστικό της προσωπικότητάς μου. Του το έδωσα. Όμως δεν αντιστάθηκα στον πειρασμό και έριξα πλάγια ματιά στο δικό του γραπτό. Ο γραφικός του χαρακτήρας ήταν ο ωραιότερος, έτσι μου φάνηκε, που είχα δει ως τότε. Ακολούθησε το μάθημα της έκθεσης. Θέμα, "Ο καλός μαθητής". Την επόμενη εβδομάδα, ο καθηγητής μας έκανε την κριτική. "Όλες οι εκθέσεις ήταν περίπου στο ίδιο πλαίσιο. Ξεχώρισαν εκείνες του Σιδερή και του Δενδρινού. Και ο μεν Δενδρινός πέτυχε, ο δε Σιδερής απέτυχε. Να διαβάσει ο Δενδρινός την έκθεσή του." Ακόμη θυμάμαι πώς άρχιζε: "Ο Ζαν Ζακ Ρουσώ, που η Αγία Πουλχερία ν' αναπάψει την ψυχούλα του, έλεγε πως ο άνθρωπος γεννήθηκε ελεύθερος και είναι παντού σιδεροδέσμιος. Η κοινωνία είναι άδικη διότι δίνει περισσότερα δικαιώματα στους προνομιούχους". Ακολουθούσε μια αυστηρή κριτική στο ισχύον τότε εκπαιδευτικό σύστημα, για να καταλήξει στις ιδιότητες που, κατά την άποψή του, έπρεπε να αποκτήσει ο μαθητής. Αργότερα διαπίστωσα πως ζωγράφιζε καλύτερα από εμένα. Μα ήταν δυνατό; Γίναμε οι καλύτεροι φίλοι.
Η πίστη στα κληρονομικά ταλέντα είναι κατάλοιπο αριστοκρατικής νοοτροπίας. Οι άνθρωποι δεν αλλάζουν, αυτοί μόνο μπορούν να κυβερνούν όλους για το καλό όλων. Η πίστη στις επίκτητες ικανότητες είναι ενδεικτική της λεγόμενης προοδευτικής νοοτροπίας. Γι΄ αυτό άλλωστε υπάρχει παιδεία. Πέρα από αυτά βέβαια, υπάρχουν οι περιοριστικοί φυσικοί νόμοι οι οποίοι δεν αλλάζουν, μόνο να αντισταθμίζονται και οι κοινωνικοί, στη δημιουργία των οποίων μπορούμε να συμβάλουμε.